खिड़की के उस पार

       ]      esjs gkFk esa ,d fdrkc gS] ysfdu i<+us dk eu ugha dj jgkA bls cl] myVrs&iyVrs&ns[krs lkeus dh Vscy ij j[k ns jgk gawWA FkksM+h Åcu lh Hkh eglwl gks jgh gSA vHkh la/;k] yxHkx ikaWp&lk<+s ikaWp cts dk le; gSA ekulwu dk le; gS] ysfdu vkleku esa cjlus okys ugha cfYd xjtus okys ckny meM+&?kqeM+ ls Nk;s fn[kk;h ns jgs gSaA ¶ySV dh nwljh eafty dh f[kM+dh ls lkeus fn[k jgs utkjs vR;Ur euksgkjh gSaA ckj&ckj esjh fuxkg] lkeus cus ikWdZ esa pyh tk jgh gSA vklikl ds dqN ¶ySV~l esa cfRr;kaW tyuk “kq: gks x;h gSaA ikWdZ ds vUnj cus lk;fdy&VSªd ij dqN cPps] fcuk dksbZ “kksj&”kjkrr fd;s] pqipki  viuh&viuh lkbfdyksa ij xksy&xksy pDdj yxk jgs gSaA ,d xHkZorh efgyk] dku esa b;jQksu [kksals] dqN lqurs] izlUu eqnzk esa mUgha ds ihNs /khesa&/khesa Vgy jgh gSA Vgyrs&Vgyrs oks dHkh&dHkh vius isV ij Hkh gkFk Qsj ysrh gSA “kk;n vkus okys cPps dh vkgV lquus dk iz;kl dj jgh gSA D;k irk] n`”;ksa dks ns[kdj ?kVukvksa ds ckjs esa rjg&rjg dh vVdysa yxkus dh balkuh fQrjr ds dkj.k Hkh ,slk gks---\ ,d Fkqy&Fkqyh dk;k okyh efgyk ikWdZ esa cus okWfdax&VªSd ij rst dneksa py jgh gSA ,d yxHkx lkr&vkB lky dk cPpk >kfM+;ksa dh vksV esa [kM+k gksdj ¶ySV dh nhoky ij lw&lw djrs fofHkUu vkd`fr;kaW cukus esa exu gSA  

esjs cxy okys cjkens esa yxHkx nl ls rsjg lky ds chp dh mez ds nks cPps] vius lkeus rk”k dh xfM~M;kaW fc[ksjs] rk”k ls tknw dk djrc fn[kkus okyk [ksy [ksyus esa O;Lr gSaA ;gkaW Mªkbax&:e esa lkeus okys lksQs ij esjs Hkkuts] iM+ksl esa jgus okys vius nksLr lax “krjat [ksyus esa exu gSaA bUgsa rks ;g Hkh ugha ekywe gksxk fd mudk ekek ,d dgkuhdkj gSA eSa rks bUgsa <+sj lkjh dgkfu;kaW lqukuk pkgrk Fkk] ij “kk;n bu cPpksa dks esjh dgkfu;ksa esa dksbZ :fp ugha] rHkh rks bUgsa vius ekek lax cksyus&cfr;kus] ?kqyus&feyus esa Hkh dksbZ fnypLih ugha gSA

            ikWdZ ds lkeus gh rkM+ ds isM+ksa dh yEch gksrh ijNkb;kaW] ¶ySV~l dh nhokjksa ij vtx&xtc euksgkjh vkd`fr;kaW cuk jgh gSaA okctwn pgqaWvksj QSyh gfj;kyh ds] ikWdZ esa dksbZ Nk;knkj isM+ ugha fn[k jgk gSA ikWdZ esa ck;sa fdukjs VwVk gqvk ,d >wyk t:j yVdrk fn[k jgk gSA dqN edkuksa dh Nrksa ij j[ks ikuh dh Vafd;ksa] ftuds <+Ddu [kqys jg x;s gSa] cUnjksa dk ,d ny muesa eqaWg Mky&Mkydj ikuh ihus dk iz;kl dj jgk gSA v/ksM+ mez ds dqN yksx vius edku ds vkxs cus ykWu esa pVkb;kaW fcNk jgs gSaA “kk;n ;ksxkH;kl&O;k;ke vkfn djus tk jgs gSaA vkleku esa fpfM+;ksa dk >q.M vaxzsth ds ^oh* vkdkj esa mM+rk] “kk;n vius vkf”k;kus dh vksj c<+ jgk gSA

       nks etnwj jfLl;ksa ds lgkjs yVdrs] lkeus okys ¶ySV~l dh ckgjh nhokj dh iqrkbZ djus esa yxs gSaA ogha fcfYMax ds uhps dqN cPps /kwy esa lus] xsanrM+h [ksyus esa O;Lr gSaA rkM+ ds isM+ dh vksV yxk, nks ;qok] vklikl dh nqfu;k ls cs[kcj vius&vius LekWVZQksu esa vkaW[ksa /kaWlk,] “kk;n dksbZ xse [ksyus esa e”kxwy gSaA lpeqp euksgkjh n`”; gSA

       veweu ¶ySV~l esa ;g lqfo/kk jgrh gS fd vxj lPps eu ls dksf”k”k dh tk; rks vxy&cxy dh ckydfu;ksa esa cfr;krs yksxksa dh [kqlj&Qqlj vklkuh ls lquh tk ldrh gSa] vkSj vxj ,slh ckrsa ijfuUnk jl esa jlixh gSa rks mUgsa lquus dk vkuUn gh dqN vkSj gSA cxy dh ckyduh esa ukSdjkuh vkSj edku ekyfdu ds chp dh cdcd&p[kp[k vkSj [kjh&[kksVh ckrsa] “kk;n lCth cukus okyh dM+kgh dh tyh gqbZ phdV ryh dks NqM+kus esa ukSdjkuh }kjk fd;s tk jgs vfrfjDr ijhJe ds dkj.k mith yx jgh gSaA

esjs cxy okys edku ds ykWu esa thUl&VkWi igus fugk;r gh [kwclwjr ,d ckbl&rsbl lky dh yM+dh] ,d iUnzg&lksyg lky ds yMds lax cSMfe.Vu [ksyus esa O;Lr gSA ;s nksuksa ea>s gq, f[kykM+h yx jgs gSaA dk”k] buds ckjs esa dqN tku ikrk\ dqN cksy&cfr;k ikrkA ugha dqN rks buds uke gh tku ikrkA bUgsa [ksy ds dqN nkao&isap fl[kk ikrkA LeS”k] iq”k&”kkWV~l] usV&”kkWV~l] jSyh] lfoZl] f¶yd] gkWQdksVZ&”kkWV~l vkfn dh dqN csgn t:jh ckjhfd;kaW] budh [kwfc;kaW&[kkfe;kaW bUgsa crk ikrk ;k buds [ksy esa lq/kkj ds fy, yxs gkFk bUgsa cSMfe.Vu ds jk’Vªh;& vUrjkZ’Vªh; f[kykfM+;ksa ds dqN ohfM;ks vkfn gh ns[kus dk lq>ko ns nsrkA vkf[kj] ;qokoLFkk esa eSa cSMfe.Vu dk csgrjhu f[kykM+h tks jgk gawWA lEHko gksrk rks [ksy&txr ds nkao&isap] mBk&iVd Hkjh jktuhfr ij Hkh budh tkudkfj;ksa ds ckjs esa dqN iwNrkA ;dhuu ;s ckrsa esjs tsgu esa budk yktokc [ksy ns[kdj] vfr&mRlkgo”k Hkh ÅHk&pwHk gks jgs gksaxsA gkykafd okLrfodrk ls bldk dqN Hkh ysuk&nsuk ughaA ijUrq D;k ,slk lEHko gS---\

crkrk pyawW---vtufc;ksa ls ckrphr dh “kq:vkr djus esa igys eSa cgqr f>>drk Fkk] ysfdu tcls bYes&vnc dh nqfu;k esa vk;k] ,sls&,sls vuqHkoksa ls nks&pkj gksuk iM+k] Kku esa dqN bl dnj btkQk gqvk fd f>>d rks chrs fnuksa dh ckr gks x;hA veweu] FkksM+h nsj dh ckrphr esa gh lkeus okys dh dFkuh vkSj djuh dh dybZ [kqy tkrh gSA ,slk yxrk gS fd u feys gksrs] rks gh Bhd FkkA tukc ds ckjs esa de&vt&de xyrQgeh rks cuh jgrhA gS u fdruh vthc ckr---\ cgjgky---;s nksuksa cgqr csgrj [ksy jgs gSaA D;k irk---bUgsa esjs ,sls fdUgha lq>koksa dh t:jr gh u gks\ vkt dh rkjh[k esa esjs o’kksaZ iqjkus fVIl iqjkus iM+ x;s gksaA oSls Hkh le; ds lkFk yxHkx gj [ksyksa esa rduhd vkSj fQVusl ds Lrj ij <+sjksa cnyko vk;s gSaA fQj] dksbZ loZ&xq.k&lEiUu gksus dk nkok Hkh dSls dj ldrk gS\ dgha&u&dgha rks ge lHkh v/kwjs gh gSaA eSa Hkh D;k okfg;kr ckrsa lksp jgk gawW\ ns[kk tk; rks---[kkyhiu fdruk cksfj;r vkSj cdokl gksrk gS u\ cgjgky---FkksM+h nsj rd ea=eqX/k eSa mudk [ksy ns[krk jgkA

       blh e/; lkeus okys ¶ySV~l ds ihNs ls dqN yksx] vius d./kksa ij pknjksa esa fyiVs cM+s&NksVs vkdkj ds dV&vkWmV~l vkfn ysdj vkrs fn[kk;h fn;sA dqN dV&vkWmV~l dh pknjsa gV tkus ls lkQ fn[k jgk Fkk fd muds d./kksa ij j[ks dV&vkWmV~l Qk;cj ds cus gSa] vU;Fkk brus cM+s&cM+s vknedn dV&vkWmV~l Hkyk os vdsys dSls vius d./kksa ij mBk ldrs gSa\ dqN dV&vkWmV~l isM+&ikS/kksa vkSj tkuojksa ds Hkh gSaA

       vc mUgksaus mu dV&vkmV~l dks ikWdZ ds chpksa&chp cus pcwrjs ij j[krs] mudh pknjsa gVkrs] mu ij >kyj] LVhdj] ykbV~l vkfn yxkus] mUgsa ltkus&/ktkus esa O;Lr gks x;s gSaA ,d O;fDr fjD”ks ij nks cM+s&cM+s LihdlZ] ekbd vkSj ydM+h dk ,d ckWDl ykns ogkaW igqaWp x;k gSA pcwrjs ds ihNs] rkM+ ds nks isM+ksa ds chp ,d cSuj [khapdj ckaW/k fn;k x;k gSA utj detksj gksus ds dkj.k ;k “kk;n nwjh T;knk gksus ds dkj.k ml ij fy[kh bckjrsa ;gkaW ls lkQ&lkQ i<+us esa ugha vk jgha gSaA

       dkWyksuh dh dqN vkSjrsa Hkh /khesa&/khesa ikWdZ esa ml pcwrjs ds lkeus tqVus yxh gSaA E;wftd&flLVe pkyw gks x;k gS] ftl ij Mh-ts- vkSj fQYeh /kquksa ij vk/kkfjr xhr&laxhr vkfn tSls feys&tqys ls “kksjuqek Loj mHkjus yxs gSa] ysfdu vHkh ekbd&VsfLVax dk nkSj py jgk gS] ftlls E;wftd&flLVe ls fudyrh vkoktsa] ;gkaW rd lkQ&lkQ lquk;h ugha ns jgh gSaA njh&pknjsa o dqN vU; ok|;U= vkfn ysdj ,d vkWVks&fjD”kk okyk Hkh vHkh&vHkh uewnkj gqvk gSA

       ;|fi pqukoh ekSle gS] ysfdu ;g lc ns[k lgt vUnktk yxkuk eqf”dy gS fd ;gkaW fdl rjg dk dk;Zdze vk;ksftr gksus okyk gS\ 

       vjs gkaW! crkrk pyawW] dqN t:jh dk;Zo”k nks fnu igys ;gkaW esVªksiksfyl ikWdZ dkWyksuh fLFkr vius cgu ds ?kj vk;k FkkA esjk dke gks x;k gSA vc okil vius xkaWo tkuk gSA

       fdpu ls cjruksa dh [kM+j&cM+j vkoktsa vk jgh gSaA cgu] bl le; cjru ekatrh egfju ds lkFk fdpu esa ekStwn gSA “kk;n ge lHkh ds fy, pk; cukus dh rS;kjh esa tqVh gS] mlds ckn jkr dk [kkuk rS;kj djus vkSj jkLrs ds fy,] esjs fy, fVfQu rS;kj djus esa e”kxwy gks tk;sxhA

        esjh Vsªu ds NwVus dk Vkbe jkr ds lk<+s nl cts dk gSA bl chp eq>s Hkkstu djds] jkLrs esa VªSfQd tke vkfn ds en~nsutj yxHkx ukS cts gh ;gkaW ls fudyuk gksxkA f[kM+dh ds lkeus tks n`”; fn[k jgk gS] mls bfReuku ls cSBdj ns[kus ds fy, pk; dh csrjg ryc eglwl gks jgh gSA cgu ls dgrk gawWA

        pk; dk I;kyk ysdj eSa fQj f[kM+dh ds ikl vk x;k gawWA vc&rd lkeus okys ikWdZ esa dkQh rknkr esa yksx tqV x;s gSaA vHkh&vHkh LVst ds Bhd lkeus “osr oL=ksa esa pkj ?kksM+ksa ls tqrh cX?kh esa lokj ,d ckckuqek lTtu ogkaW i/kkjs gSaA

       flj ij pepekrh ixM+h] lQsn /kksrh&dqrkZ igus oks ckckuqek lTtu vc LVst ij cus cM+s ls flagklu ij fojkt pqds gSaA dqN yksxksa us ekbd laHkkykA vc ckckth dk Hkk’k.k ;k “kk;n izopu “kq: gks x;k gSA cksyrs&cksyrs os chp&chp esa viuk flagklu NksM+rs] LVst ij u`R; djrs] xys esa iM+s Qwyksa dh ekyk esa ls dqN Qwy fudkyrs Jksrkvksa dh rjQ Hkh mNky ns jgs gSaA ekbd&flLVe bruk [kjkc gS fd vkokt ;gkaW rd ?kj?kjkrh gqbZ lh vk jgh gSA ftlls lkQ&lkQ dqN Hkh lqukbZ ugha ns jgkA fofHkUu ok|;U=ksa ls mBrh ddZ”k Lojygfj;kaW Hkh ck/kk igqaWpk jgh FkhaA gkaW! ij LVst ij D;k dqN gks jgk gS] mls lkQ&lkQ ns[kk tk ldrk gSA Hkk’k.k ;k “kk;n izopu ds chp esa gh FkksM+h&FkksM+h nsj ij dqN v/ksM+ iq:’k vkSj vkSjrsa p<+kos ds :Ik esa dnkfpr :Ik;s vkSj iq’Ik vkfn mu ckckuqek lTtu ds pj.kksa esa j[krs] okil vkdj viuh txg ij cSB tk jgs gSaA dqN yksxksa ds gkFk esa jax&fcjaxh ifUu;ksa okyh irkdk,a gSa] rks dqN yksx LVst ds vxy&cxy LVkWYl yxk,&ltk, dqN csprs Hkh fn[kkbZ ns jgs gSaA bu LVkWYl ds bnZ&fxnZ yksxksa dh vPNh&[kklh HkhaM+ tek gSA gkaW! dqN NksVs&NksVs cPpksa dh /kekpkSdM+h djrh eaMyh Hkh chp&chp esa fn[k tk jgh gSA

       eSa cgu ds bl ¶ySV esa lqcg gh vk x;k FkkA iwjs fnu ,d dejs esa iM+k&iM+k] dHkh v[kckj rks dHkh lkFk yk;h fdrkc i<+rk jgkA vxy&cxy ds edkuksa esa vthc uhjo “kkfUr lh cuh gqbZ FkhA eu vthc rjg dh my>u esa Fkk] cfYd mf}Xu eglwl dj jgk FkkA ysfdu “kke gksrs gh ;gkaW lkeus ds ikWdZ esa yksxksa dh bruh HkhaM+] vtc&xtc eatj ns[krs esjk ekFkk pdjkus yxk FkkA

        ^^Hkb;k f[kM+dh cUn dj nhft,A cgqr fMLVcsZUl gks jgk gSA cPps viuk gkse&odZ dj jgs gSaA ;gkaW ikWdZ esa vDlj dqN&u&dqN dk;Zdze gksrs gh jgrs gSaA irk ugha ;g dk;Zdze fdruh nsj rd pysxk\** vUnj fdpu ls cgu us vkokt nhA ckgj lpeqp cgqr “kksj&lk gks jgk FkkA eSaus f[kM+dh cUn dj nh vkSj gkFk esa yh fdrkc ds iUus vueus <+ax ls myVrs&iyVrs] i<+us dh dksf”k”k djus yxkA

        ^^VUu&VUu&VUu---** lkeus dh nhoky ls yxh ?kM+h ds vykWeZ us esjh rUnzk Hkax dh FkhA ukS ct jgs gSaA vc jsyos&LVs”ku tkus ds fy, Vkbe gks jgk gSA eSaus Hkkstu djrs viuk lkeku oxSjg iSd dj fy;k gSA LVs”ku igqaWpus esa ,dk/k ?k.Vs rks yxsaxs ghA vc eq>s fudyuk pkfg,A lkeus ds Vscy ij Hkkutksa dks gkseodZ djrs ns[k [k;ky vk;k fd pyrs le; lkS&ipkl :Ik;s muds gkFk ij j[k nsrk gawwWA ;gh lksp esjs gkFk viuh tsc esa pys x;sA ysfdu---vkt ds tekus esa O;ogkj esa ikaWp lkS :Ik;s ls de nhft, rks ckr dqN taWprh ugha\ ijUrq ikaWp lkS :Ik;s rks esjs fy, Hkkjh&Hkjde jde gSA vxys gh iy ;g [k;ky Hkh vk;k---^vkf[kj ;s cPps] tks vHkh vius LekWVZQksu ij dksbZ xse [ksyus esa O;Lr gS] ikaWp lkS :Ik;s ysdj djsaxs Hkh D;k\ ,sa&os&gh---cgu ls ftn dj] “kk;n VkWQh&okQh ;k fiTtk&cxZj vkfn eaxk dj [kk ysaxsA vkt lqcg ;g Hkh xkSj fd;k Fkk fd ;gkaW vkrs oDr eSaus vaxwj ds ,d&,d xqPNs] ,d&,d larjs] ftUgsa Qyokys ds Bsys ls NkaWV&NkaWV dj [kjhns Fks] bu cPpksa us rks mUgsa p[kk gh ughaA fQj] firkth Hkh rks dgrs gSa---^nhft, mUgsa] ftUgsa t:jr gks ;k tks mudh dher le>saA* eSa Hkh bl rjg [kke[kkg iSls cjckn djus ;k fdlh rjg dh vkSipkfjdrk ds i{k esa dHkh ugha jgkA ;s iSls esjs fy, jkLrs esa VSEiks ds fdjk;s] pk;&uk”rs ds dke vk tk;saxsA vkf[kj---ckbl&rsbl ?k.Vs ds lQj esa Hkw[k rks yxsxh ghA fVfQu esa j[ks Hkkstu ls dke Hkh rks ugha pysxkA ugha dqN rks---brus :Ik;s esa rks eSa nks&rhu fdrkcsa gh [kjhn yawWxkA eu&gh&eu] dkQh le; ls [kjhns tkus gsrq fdrkcksa dh Vy jgh lwph] esjs LEk`fr&iVy ij dkSa/k x;hA tsc esa iM+s ;s FkksM+s ls :Ik;s esjs fy, cgqr mi;ksxh gSaA ;gh lksprs---esjs gkFk NwaNs gh tsc ls ckgj vk x;sA

       ^^fMax&Mkax---\** Mksjcsy cth FkhA

       ^^dkSu---\ Hkb;k tjk nsf[k;s rks---njokts ij dkSu gSA eSa fVfQu /kks jgh gawWA esjs gkFk esa lkcqu yxk gqvk gS\** ;s dgrs] fdpu ls cgu us eq>s njoktk [kksyus dh fgnk;r nhA eSaus vkxs c<+dj njoktk [kksy fn;kA

       ^^vadqYy! vkidh ckWyduh esa gekjh “kVy&dkWd vk fxjh gSA Iyht] mBk nhft,A** vn~Hkqr! esjh vkaW[kksa ds fcydqy lkeus ogh yM+dh] tks uhps ykWu esa cSMfe.Vu [ksyrs fn[kh Fkh] njokts ij [kM+h FkhA eSaus izd`frLFk gksus dh dksf”k”k dhA

       ^^gkaW&gkaW! uSUlh] vUnj vk tkvksA ckWyduh esa tkdj rqEgha ys yksA** cgu us mls fdpu ls gh vkokt nhA eSa ;U=or njoktk NksM+dj ,d rjQ fdukjs [kM+k gks x;kA vksg! rks bl yM+dh dk uke uSUlh gSA eSaus eu&gh&eu nqgjk;k gksxkA uSUlh us ckWyduh esa tkdj “kVy&dkWd mBk;k vkSj okilh esa eq>s ^ckW; vadqYy!---* dgrs rsth ls lhf<+;kaW mrjus yxhA

       vc eSus Hkh vius Hkkutksa dks ckW;&ckW; djrs] cgu ls fonk yh vkSj d./ks ij viuk cSx VkaWxs] l/ks ysfdu Hkkjh dneksa lhf<+;kaW mrjus yxkA eSaus xkSj fd;k fd ?kj dk dksbZ lnL; ckgj fudydj ckW;&ckW; djus] uhps lhf<+;ksa rd NksM+us Hkh ugha vk;kA ekuks---Qqjlr ik;s gksa] >a>V ls\---^tks lkt ls fudyh gS oks /kqu lcus lquh gS] tks lkt is xqtjh gS] ;s fdldks irk gS---* xzkm.M&¶yksj okys edku ls VªkaWftLVj ij ;s xhr ctrk lqukbZ fn;k FkkA

        ------------

       ^^ckcw th] gekjh etnwjh\**

       ^^gkaW! t:jA ij tjk dk;Zdze rks [kRe gks tkus nksA vHkh rks dk;Zdze [kRe gksus ds ckn] rqe yksxksa dks ;s lxjks lkt&lkeku] rke>ke Hkh okil xksnke esa ys tkdj j[kuk gksxk\**

        ^^ckcw th! fiNyh ckj vkius gekjh etnwjh dkV yh FkhA flQZ ,d rjQ dk gh fglkc fd;k Fkk] blfy, vcdh ckj geus lkspk gS fd tc rd vki gesa bu lc lkekuksa dks xksnke esa okil ys tkus dk gekjk nksuksa rjQ dk fdjk;k ,MokUl ugha ns nsrs] ge yksx ;s lkjk lkeku okil ugha ys tk;saxsA**

       ^^vCcs! rqe yksxksa dh efr rks ugha ekjh x;h\ fdlds fl[kkus&i<+kus ij cksy jgs gks\ rqEgkjs d./kksa ij j[kdj cUnwd pykus okys oks tks rqEgkjs laxBu okys gSa u] ftuds cy ij cksy jgs gks\ mu lcdh uCt eSa vPNh rjg igpkurk gawWA vxj okf’kZd pUnk u nawW] rks oks lHkh lM+d ij utj vk;saxsA vkSj oks ns[kks! rqEgkjk usrk rks [kqn] ckck th ds lkeus gkFk tksM+s igyh ykbu esa gh cSBk gSA rqe lHkh dks csodwQ cuk, j[krk gSA** d./ks ij cSx VkaWxs lhf<+;kaW mrjdj eSa tc uhps vk;k rks ,d eksVs rqafn;y vkneh dks bdgjs cnu ds nks&rhu etnwjksa ls ;awW cfr;krs lqukA ml eksVs rqafn;y dh ;s ckrsa lqudj os etnwj fujk”k gksdj ogha cSB x;s vkSj [kSuh eyrs] “kk;n dk;Zdze [kRe gksus dk bUrtkj djus yxsA tkfgj gS---eSa Hkh mUgsa muds gky ij NksM+rs vkxs c<+ x;kA

       jsyos&LVs”ku tkus okLrs] VSEiks ij lokj gksrs cjcl gh esjh fuxkg lkeus ikWdZ esa LVst dh rjQ ij pyh x;hA LVst ij bl le; oks ckckuqek lTtu Mh-ts- dh /kqu ij vU; J}kyqvksa lax MkUl djus esa e”kxwy FksA

       ^^rfud bl IokbaV ij Hkh dNw---ijdkl MkySa ijHkw---gsa&gsa&gsa\** eSaus xkSj fd;k fd VSEiks okyk jkLrs&Hkj vius eksckW;y ij fdlh ls vkjke ls cfr;krs] chp&chp esa ;s tqeyk nqgjkrs ,sls gaWl nsrk] ekuks ;s mldk rfd;k&dyke gksA Mj Hkh yx jgk Fkk fd yEch ckrphr ds pDdj esa dgha ;s eq>s le; ij LVs”ku igqaWpk;sxk Hkh fd ugha\ [kSj---FkSaDl xkWM! VSEiks okys us eq>s jsyos&LVs”ku rd lgh le; ls igqaWpk fn;k FkkA mls fdjk;k pqdkdj eSa IysVQkWeZ ij vk x;kA ;kf=;ksa dh pgy&dneh] xgek&xgeh ls IysVQkWeZ ij vPNh&[kklh jkSud FkhA esjh Vsªu IysVQkWeZ ij yxh gqbZ FkhA vius fVdV ls cksxh uEcj dk feyku dj eSa QkSju gh vius fMCcs esa vkdj] f[kM+dh ds Bhd cxy okyh viuh ilanhnk lhV ij vkdj cSB x;kA vHkh nks&rhu feuV gh gq, gksaxs fd IysVQkWeZ ij oS”kkf[k;ksa ds lgkjs pyrs] eSys&dqpSys diM+ksa esa ,d yxHkx ckjg&rsjg lky dk nqcyk&iryk lk cPpk] viuh gFksfy;kaW QSyk;s esjh lhV okyh f[kM+dh ds lehi vkdj [kM+k gqvkA mldh gkyr dks ns[krs] mldh enn djus okLrs esjs gkFk [kqn&c&[kqn viuh tsc esa pys x;sA

      vc esjh Vsªu /khesa&/khesa IysVQkWeZ NksM+us yxh FkhA Vsªu esa cSBs&cSBs f[kM+dh ds ml ikj] IysVQkWeZ ij [kM+s] viuh xkM+h ds fy, izrh{kkjr eqlkfQj] ogkaW ds n`”; vc rsth ls ihNs NwVus yxs FksA Vsªu esa bfReuku ls cSBrs] vklikl ds ;kf=;ksa ij utj x;h rks eglwl gqvk fd vU; ;k=hx.k Hkh viuh&viuh rjg ls cSBus ;k lksus dh rS;kjh esa yxs gSaA vc eSaus Hkh jkLrs esa i<+us okLrs] cSx ls viuh fdrkc fudky yh FkhA

     

 

                                            ¼jke uxhuk ekS;Z½

                  5@348] fojkt [k.M] xkserh uxj

             y[kuÅ & 226010] mRrj izns”k]

                eksckW;y u0&9450648701]

                            bZ esy&ramnaginamaurya2011@gmail.com

 

lkfgR;] dyk] laLd`fr dh izfrf’Br =Sekfld if=dk ^^fopkj ohFkh**  ds vkxkeh vad esa izdk”kukFkZ] dgkuh ^^f[kM+dh ds ml ikj**  izsf’kr fd;s tkus ds lEcU/k esaA

 

ys[kd ifjp;]

                                              

uke&              jkeuxhuk ekS;Z]

firk dk uke&      Lo0 Jh deyk izlkn]

ekrk dk uke&      Lo0 Jherh ftysck nsoh]

x`g tuin&        dq”khuxj] mRrj izns”k]

f”k{kk&             ijkLukrd ¼vFkZ”kkL=½]    

tUe frfFk&          23 ekpZ 1966]                   

jpukRed miyfC/k;kaW&       

¼d½ i=@if=dkvksa esa izdk”ku&

          lkfgR; txr dh ns”k@ izns”k dh yC/kizfr’B fofHkUu i=@ if=dkvksa] ;Fkk---^dFkk] ljLorh] dFkkns”k] lekorZu] okxFkZ] ifjdFkk] ik[kh] ubZ /kkjk] tuiFk] tulRrk] nqfu;k bu fnuksa] “khry ok.kh] ledkyhu vfHkO;fDr] lqlaHkkO;] vfHkuo lacks/ku] Hkkstiqjh lkfgR; lfjrk] lkfgR; flyflyk] u;k lkfgR; fucU/k] fo”ookrkZ] fdLlk] ek/;e] fgUnh le;-dkWe] dFkk ;w- ds- iqjokbZ ¼fczVsu½] flaxkiqj laxe] fo”ok ¼;w-,l-,-½] vy[k] vuqHko& fgUnh osc if=dk] tu pqukSrh] “kk}y] us”kuy ,Dlizsl] vfojy VkbEl] vj.; ok.kh] /kzqofu”p; okrkZ] lkfgR; dzkafUr] d:.kkorh lkfgR; /kkjk] ifjos”k esy] yksdeap if=dk&osc laLdj.k] ekuoh bZ&if=dk] laLi”kZ] yksdra= dh cqfu;kn] mfnrk] t; fot;] loZHkk’kk] ukjh niZ.k] lkfgR; lqjfHk] vfHkns”kd] lkef;d ljLorh] ygd] legqr] cgqer] lkfgR; lehj nLrd] vax pEik] lq[kuoj] lkfgfR;dh] “kCnlRrk] eqnzkjk{kl mokp] vfojke lkfgfR;dh] iyk”k] l`tu dqat] iadt ¼ekWjh”kl½] lzofUr] vuqd`fr] laofn;k] gfjxa/kk] iwokZij] ljdkjh eaFku] dkO;ke`r] vuqxawWt lkfgfR;d CykWx] ;qx/kkjk] vnch mM+ku] ifjorZu bZ&if=dk] cqyUnizHkk] jktLFkku if=dk] e/kqerh] lkfgR;izhr&osc if=dk] e: uofdj.k] NRrhlx<+ fe=] gLrk{kj&osc if=dk] iz[kjxawWt lkfgR;ukek] Lora= Hkkjr] “kfCnrk] mRrj izns”k] vifjgk;Z] vfHkuo ehekalk] vk/kqfud lkfgR;] ledkyhu f=os.kh] lkfgR;gaV bZ&if=dk] vfHkizk;&osc if=dk] “kCn&la;kstu ¼usiky½] ekr`Hkkjrh&osc lkbV] xxukapy] ;qok l`tu] iszepUn iFk] euLoh] ifjUns] yegh] izkph] oh.kk] ddlkM+] fudV] irgj] bafM;k bulkbM] euLoh] ;qxrsoj] cLrj ikfr] uo fud’k] e/kqjk{kj] fyVjspj IokbaV] }hiygjh] le; lqjfHk vuUr] fgUnqLrkuh tcku] “kqHk rkfjdk] izHkklk{kh] fo”oxkFkk] fdj.k okrkZ] uojax] eqDrkapy] i=dkj lqeu] v{kjk] lkfgR; Hkkjrh] lksp fopkj] tu lUns”k VkbEl] lkfgR; xqatu] orZeku gypy] fgeizLFk] fgUnhtu&CykWx] lkfgR;dqat ¼dukMk½ osc if=dk] ,d ubZ lqcg] uo fdj.k bZ&if=dk] fn v.MjykWbu] ledkyhu ifjn`”;&CykWx] izLrko] eqLdku] lkfgR;lq/kk&osc if=dk] fu’i{k izfrfuf/k] uo lkfgR; f=os.kh bZ&if=dk] gfj;k.kk iznhi] l`tuksUeq[k] xkaWo fxjkaWo] vax pEik] vlyh [kcj] dzkfUr tkxj.k] pk.kD; okrkZ] lEidZ Hkk’kk Hkkjrh] izsj.kk va”kq] vkbZ okWp] uwru dgkfu;kaW] lkfgR;katfy izHkk] u;s iYyo eaFku] vkyksdioZ] lkfgR; ,Dlizsl] lej lfyy] fgpdh] fu>Zj VkbEl] nLrd izHkkr] cksf/klRo ckck lkgc VqMs] mtkyk] ,Mok.Vst VqMs] fo”o fo/kk;d] laln ls lM+d rd] nSfud losjk VkbEl] vo/k&vpZuk] vuqxqatu] nSfud fot; niZ.k VkbEl] vfHkuo bejkst] bZLV jkbVj] cjksg] lkfgR; okfVdk] foVusl VqMs] fuHkhZd dsljh] 7 Mst ukxfjd] QksVks okW;l] iz.kke Ik;ZVu] jk’Vª lekt] mn; loksZn;] gkWVykbu] lkfgR; ;k=k] c`gn lUns”k] deZJh] vfHkuo iz;kl] lkfgR; ifjokj] vfHk;ku VqMs] mts’kk VkbEl] jpuk mRlo] bafM;k eksesUV] lkfgR;xU/kk] VkbEl d`’.kk] nLrd VkbEl] ;Fkkor] viuk Hkkjr] i=dkj U;wt] izfrfyfi] tufgr bf.M;k] o`Rr fe=] fgUnh foosd] u;s f{kfrt] ehfM;k eap] vkfn esa le;&le; ij dgkfu;ka] dfork,a] fucU/k] leh{kk,a vkfn jpuk,a izdkf”krA

¼[k½ lk>k ladyu&

 1&ledkyhu fgUnh dfork] ^lk>k dfork laxzg* esa dfork izdkf”krA

 2&Hkk’kk lgksnjh& fgUnh] ubZ fnYyh ls izdkf”kr dfork@dgkuh iqLrdksa esa jpuk,a izdkf”krA

3&“kCn fu’Bk lEeku& 2018 ds vUrxZr] vk/kqfud ^fgUnh lkfgR; ds p;fur O;aX;* iqLrd esa O;aX; jpuk izdkf”krA  

4&dyedkj eap] t;iqj dh vksj ls jk’Vªh; Lrj ij vk;ksftr ^^dyedkj iqjLdkj] 2018&2019** ds vUrxZr iqjLdr ,oa p;fur izfrHkkxh ys[kdksa dh jpukvksa ls lqlfTTr ^dyedkj* if=dk esa izdk”ku gsrq dgkuh p;fur@ izdkf”krA

5& Hkkjr&usiky dFkk laxe& ¼dgkuh laxzg½ lEiknd  MkW0 jktsUnz ijns”kh] MkW0 Hkk’dj “kekZ] lg& lEiknd MkW0 jkedqekj if.Mr {k=h & ifjUns izdk”ku ubZ fnYyh] esa dgkuh izdkf”krA

 6& l`tuk lkfgfR;d laLFkk& izrkix<+] mRrj izns”k }kjk izdkf”kr jk’Vªh; lk>k dgkuh ladyu ^^thou ;FkkFkZ** esa dgkuh izdkf”krA

7& Jh foHkwfr Hkw’k.k >k ds lEiknu esa izdkf”kr 125 jpukdkjksa ds lk>k ladyu iqLrd ^^bUuj** esa p;fur dgkuh izdkf”krA

 8& Jh foHkwfr Hkw’k.k >k ds lEiknu esa izdkf”kr 12 jpukdkjksa ds lk>k dgkuh ladyu iqLrd ^^ckjgckuk** esa dgkuh izdkf”krA

 9& Jh lat; dqanu ds lEiknu esa izdkf”kr 11 jpukdkjksa ds lk>k dgkuh ladyu iqLrd ^^fdrus ;kruk f”kfoj** esa dgkuh izdkf”krA

 

¼x½ iqLrd izdk”ku&

    1&,d dgkuh laxzg ^^vkf[kjh xsan** o’kZ&2017 esa jf”e izdk”ku] y[kuÅ ls izdkf”kr gSA ¼dgkuh laxzg&^vkf[kjh xsan* dh leh{kk,a Hkh le;&le; ij fofHkUu izfrf’Br i=@if=dkvksa esa izdkf”kr gSaA½

     2&nwljk dgkuh laxzg ^^vki dSejs dh fuxkg esa gSa** o’kZ&2018 esa jf”e izdk”ku] y[kuÅ ls izdkf”kr gSA ¼dgkuh laxzg&^vki dSejs dh fuxkg esa gSa* dh leh{kk,a Hkh le;&le; ij fofHkUu izfrf’Br i=@if=dkvksa esa  izdkf”kr gSaA½

     3&rhljk dgkuh laxzg& ^^lkW¶V dkWuZj** o’kZ 2019 esa jf”e izdk”ku] y[kuÅ ls izdkf”krA ¼dgkuh laxzg&*lkW¶V dkWuZj* dh leh{kk,a Hkh le;&le; ij fofHkUu izfrf’Br i=@if=dkvksa esa izdkf”kr gSaA½

     4& pkSFkk dgkuh laxzg& ^^;k=hx.k d`i;k /;ku nsa** o’kZ 2020 esa jf”e izdk”ku] y[kuÅ ls izdkf”krA ¼dgkuh laxzg& ^^;k=hx.k d`i;k /;ku nsa** dh leh{kk,a Hkh le;&le; ij fofHkUu izfrf’Br i=@if=dkvksa esa izdkf”kr gSaA½

    5& ikaWpokaW dgkuh laxzg& ^^eu cksgsfe;u** o’kZ 2021 esa jf”e izdk”ku] y[kuÅ ls izdkf”krA ¼dgkuh laxzg& ^^eu cksgsfe;u** dh leh{kk,a Hkh le;&le; ij fofHkUu izfrf’Br i=@if=dkvksa esa izdkf”kr gSaA½

¼?k½&^^Hkkjr ds fgUnh dFkkdkjksa ij dsfUnzr dFkkdks”k& dFkkns”k** esa dgkuh izdkf”kr& VSxksj fo”o dyk ,oa laLd`fr dsUnz] jchUnzukFk VSxksj fo”o  fo|ky; ,oa MkW0 lh-oh-jkeu fo”o fo|ky;] jk;lsu& e/;izns”k ds lg;ksx

ls ^^dFkkns”k& fgUnh dgkuh ds nks lkS lky& Hkkjr ds izeq[k fgUnh dFkkdkjksa dk dFkk lap;u** fo”o jax& 2019 ds volj ij iz/kku lEiknd Jh larks’k pkScs th ds ekxZn”kZu esa izdkf”kr ^^Hkkjr ds fgUnh dFkkdkjksa ij dsfUnzr dFkkdks”k& dFkkns”k** ds [k.M&17] ;qok dgkuh& 3 dh lwph esa dgkuh ^uo nEifr* izdkf”krA

¼p½ iqjLdkj@lEeku&  

              ¼1½ ”krny lkfgfR;d laLFkku] cyjkeiqj }kjk vo/k  fo”ofo|ky;] QStkckn] mRrj izns”k ds fy, o’kZ 1984 esa vk;ksftr fucU/k  izfr;ksfxrk esa izFke iqjLdkj izkIrA

               ¼2½ jkT; deZpkjh lkfgR; laLFkku] mRrj izns”k] }kjk o’kZ 2012 esa vk;ksftr fucU/k@ys[k izfr;ksfxrk esa :- 1000@& ds udn iqjLdkj ls lEekfurA

               ¼3½ jkT; deZpkjh lkfgR; laLFkku] mRrj izns”k] }kjk o’kZ 2016&17 esa lrr lkfgR; lk/kuk ds fy, ^lkfgR; xkSjo lEeku*A

               ¼4½ ds- ch- fgUnh lkfgR; lfefr ¼iath-½] fclkSyh& cnk;awW& m0iz0 }kjk ^v0 Hkk0 lkfgR;dkj lEeku&2017* ds vUrxZr] fgUnh Hkk’kk ds mUu;u@ fodkl@ lexz ys[ku@ lkfgfR;d lsokvksa@ lEiknu gsrq mYys[kuh; ;ksxnku ,oa dgkuh laxzg ^vkf[kjh xsan* ds fy, ^Lo0 tkeorh nsoh Le`fr fgUnh Hkw’k.k Jh* lEeku] ,oa :Ik;k 1100@& dh /kujkf”k izkIrA

              ¼5½ ds- ch- fgUnh lkfgR; lfefr ¼iath-½] fclkSyh& cnk;awW& m0iz0 }kjk ^^v0 Hkk0 lkfgR;dkj lEeku&2018* ds vUrxZr] fgUnh Hkk’kk ds mUu;u@ fodkl@ lexz ys[ku@ laiknu@ lkfgfR;d lsokvksa@ lkekftd@“kSf{kd dk;ksaZ esa mYys[kuh; ;ksxnku gsrq ^^pUnz/kj “kekZ xqysjh Le`fr lEeku** ls vyad`rA

              ¼6½ jkT; deZpkjh lkfgR; laLFkku] mRrj izns”k] }kjk fgUnh Hkk’kk x| dh ekSfyd d`fr] dgkuh laxzg ^^vkf[kjh xsan**] o’kZ 2017&18 ds fy,  ^^MkW0 fo|kfuokl feJ** iqjLdkj ¼:0 1]00]000@&½A

              ¼7½ lkfgR; leFkkZ] =Sekfld if=dk }kjk vk;ksftr] ^^vf[ky

 Hkkjrh; Mk0 dqeqn fVDdw dgkuh izfr;ksfxrk& 2017** esa dgkuh& ^cksyrs  iRFkj*] Js’B dgkuh ds :Ik esa iqjLd`rA

              ¼8½ dgkuh laxzg] ^^vkf[kjh xsan**] mRrj izns”k fgUnh laLFkku] }kjk o’kZ& 2017 esa :Ik;s 75 gtkj ds vUrxZr ^^;”kiky iqjLdkj** A

             ¼9½ ^^izksQslj egsanz izrki Le`fr iqjLdkj&2019** ds vUrxZr dgkuh ys[ku deZ ds fy, ^egsUnz fof”k’V lkfgR;dkj lEeku*A

             ¼10½ xqtjkr ,oa mRrj izns”k ls ,d lkFk izdkf”kr dh tk jgh fgUnh lkfgR;] dyk ,oa laLd`fr psruk dh if=dk ^^lkfgR; ifjokj** ds rRok/kku esa vk;ksftr lkfgR;ksRlo] o’kZ& 2018 ^^/kkuikrh lEeku** ds vUrxZr dgkuh ds fy, ^^izsepUn ,okMZ**A

             ¼11½ vf[ky Hkkjrh; lkfgR; ifj’kn mRrj izns”k] y[kuÅ ls] lkfgfR;d ;ksxnku ds fy, okf’kZd lkjLor lEeku ds vUrxZr 13 ekpZ  2019 dks ^^lkfgR; ifjdzek lEeku**A

            ¼12½ vf[ky fgUnh lkfgR; lHkk ¼vfglkl½] ukfld& egkjk’Vª }kjk ^^jk’Vªh; fgUnh lkfgR; lEeku& 2019** ds vUrxZr] dgkuh laxzg ^^vki dSejs dh fuxkg esa gSa** dks ^^lkfgR; f”kjksef.k lEeku** ¼:Ik;s] 5100@&½ A

            ¼13½ lkfgR; l`tu eap] fclokaW& lhrkiqj }kjk lkfgR; ds {ks= esa fujUrj lfdz; ;ksxnku ds fy, ojs.; lektlsoh] Lo0 fxjh”k pUnz xqIr Le`fr lEekuA

            ¼14½ l`tuk lkfgfR;d laLFkk& izrkix<+] mRrj izns”k }kjk lexz lkfgfR;d] fo”ks’k :Ik ls dFkk ys[ku ds {ks= esa mRd`’V ;ksxnku gsrq ^^eqa”kh izsepUn dFkk lezkV lEeku** ls vyad`rA

            ¼15½ Hkksiky ls izdkf”kr gksus okyh lkfgR; txr dh izfrf’Br if=dk ^^lkfgR; lehj nLrd** }kjk vk;ksftr ^^dgkuh izfr;ksfxrk&2019** esa r`rh; LFkku ds fy, dgkuh iqjLd`rA

           ¼16½ lkfgR; ds {ks= esa leiZ.k ,oa mRd`’V lsok ds fy, ^lkfgR; Js.kh* esa izfrf’Br ^^yksder lEeku&2020** ls lEekfurA

           ¼17½ vnch mM+ku 5 osa jk’Vªh; iqjLdkj ,oa lEeku& 2020 ds

 vUrxZr dgkuh fo/kk esa ^vnch mM+ku dgkuh lkfgR;dkj lEeku*

iz”kfLr&i=A

          ¼18½ ds- ch- fgUnh lsok U;kl ¼iath-½ fclkSyh& cnk;awW& m0iz0 }kjk ^^’k’Ve~ vUrj jk’Vªh; lkfgR;dkj lEeku& 2020** ds vUrxZr] ^^izsepUn Le`fr lEeku**A 

         ¼19½ ohjHkk’kk fgUnh lkfgR;ihB] eqjknkckn& m0iz0  }kjk ^^vf[ky Hkkjrh; lkfgR; lEeku lekjksg o’kZ& 2020** ds vUrxZr ^^lkfgR; jRu** lEeku iznku fd;k x;kA 

        ¼20½ MkW- n;k “kadj ik.Ms; “kks/k laLFkku& vEcsMdjuxj] mRrj izns”k }kjk lkfgfR;d lsok esa ;ksxnku ds fy, o’kZ 2021 dk ^fodkl jRu* lEekuA

            lEizfr& jktdh; lsokjr ¼mRrj izns”k lfpoky;] y[kuÅ esa fo”ks’k lfpo

                  ds in ij dk;ZjrA½

 

            lEidZ&                      ¼jke uxhuk ekS;Z½

                5@348] fojkt [k.M] xkserh uxj

            y[kuÅ & 226010] mRrj izns”k]

               eksckW;y u0&9450648701]

                         bZ esy&ramnaginamaurya2011@gmail.com